मेथी उत्पादन तंत्रज्ञान

भाजीपाला पिकांमध्ये मेथी ही महाराष्ट्रातील लोकप्रिय पालेभाजी असून मेथीचा वापर दैनंदिन आहारात विविध प्रकारे करण्यात येतो. महाराष्ट्रात बहुतेक सर्व जिल्ह्यांत मेथीची लागवड केली जाते. मोठ्या शहरांच्या आसपासच्या भागात मेथीच्या लागवडीखालील क्षेत्र वाढत आहे.

महाराष्ट्रातील हवामानात मेथीचे पीक खरीप आणि रब्बी अशा दोन्ही हंगामांत घेता येते. भाजीचा सतत पुरवठा होण्यासाठी टप्प्याटप्प्याने लागवड करून जवळजवळ वर्षभर मेथीचे पीक घेता येते. या प्रस्तुत मेथी उत्पादन तंत्रज्ञान या लेखामध्ये आपणास मेथी या पालेभाजीची व्यापारी तत्त्वावर लागवड करता येईल. मेथीचे महत्त्व व उपयोग जाणून घेता येईल. मेथीचे सुधारित पद्धतीची माहिती मिळेल.

मेथीचे महत्त्व व उपयोग

मेथीची हिरवी पाने आणि कोवळ्या फांद्या भाजीसाठी वापरतात. मेथीच्या बियांचा म्हणजे मेथ्यांचा मसाल्यामध्ये आणि लोणच्यामध्ये तसेच भाजी करताना उपयोग करतात. मेथीमध्ये औषधी गुणधर्म आहेत. मेथीची भाजी पाचक असून मेथीच्या भाजीमुळे यकृत आणि प्लिहा यांची कार्यक्षमता वाढून पचनक्रिया सुधारते. मेथीमध्ये प्रोटीन्स आणि मॅग्नेशियम, फॉस्फरस, पोटॅशियम, लोह, इत्यादी खजिने तसेच ‘अ’ आणि ‘क’ जीवनसत्त्वे भरपूर प्रमाणात असतात.

मेथी पिकास हवामान व जमीन कसे असावे?

मेथी हे थंड हवामानात वाढणारे पीक आहे. विशेषत: कसुरी मेथीला थंड हवामान मानवते म्हणून हिवाळ्यातच या मेथीची लागवड करतात. मेथी हे कमी दिवसांत तयार होणारे पीक आहे. विविध प्रकारच्या हवामानांत मेथीचे पीक येत असले तरी उष्ण हवामानात पिकाची वाढ कमी होऊन चांगल्या दर्जाची भाजी मिळत नाही. मेथीच्या लागवडीसाठी मध्यम ते कसदार आणि पाण्याचा चांगला निचरा होणारी जमीन असावी.

मेथीचे कोणते वाण वापरावे?

मेथी हे शेंगा कुळातील पीक असून मेथीचे कसुरी मेथी आणि नेहमीची मेथी असे दोन प्रकार आहेत.

1) कसुरी सिलेक्शन :

या मेथीची पाने लहान, गोलसर असून तिची वाढ सुरुवातीला फारच सावकाश होते. या मेथीची रोपे लहान झुडूपवजा असतात आणि फांद्या आणि देठ नेहमीच्या मेथीपेक्षा बारीक असतात. या मेथीची फुले आकर्षक पिवळया रंगाची, लांब दांड्यावर येणारी असून शेंगा लहान, कोयत्याच्या आकाराच्या आणि बाकदार असतात; तर बिया नेहमीच्या मेथीपेक्षा बारीक असतात. कसुरी मेथी अधिक सुगंधित आणि स्वादिष्ट असते. कसुरी मेथीमध्ये कसुरी सिलेक्शन (पुसा सिलेक्शन) हा सुधारित वाण भारतीय कृषी संशोधन संस्था, नवी दिल्ली यांनी विकसित केला असून तो 2 महिन्यांत तयार होतो. हा वाण उशिरा तयार होणारा असला तरी त्याचे अनेक खुडे घेता येतात आणि हा वाण परसबागेत लावल्यास फारच उपयुक्त आहे. बी तयार होण्यास 150 ते 160 दिवस लागतात.

2) पुसा अर्ली बंचिंग :

हा वाण लवकर वाढतो. या मेथीला भरपूर फांद्या येतात आणि वाढीची सवय उभट असते. या मेथीची पाने लंबगोल किंवा गोलसर आणि मोठी असतात. या मेथीची फुले पांढरी असून ती शेंड्याकडे पानांच्या बेचक्यातून प्रत्येक ठिकाणी दोन किंवा तीन येतात. या मेथीच्या शेंगा लांब आणि बी मोठे असते. पुसा अर्ली बंचिंग ही सुधारित जात भारतीय कृषी संशोधन संस्था यांनी विकसित केली आहे. या मेथीची वाढ उभट व लवकर होते. पाने हिरवी असून 125 दिवसांत बी तयार होते.

3) मेथी नं. 47 :

महाराष्ट्रात मेथी नं. 47 हा सुधारित वाण विकसित करण्यात आला आहे. बऱ्याच ठिकाणी स्थानिक वाणांची लागवड केली जाते. हिरवी, कोवळी लुसलुशीत पाने, लवकर फुलावर न येणे, कोवळेपणा जास्तीत जास्त टिकून राहणे ही या चांगल्या जातीची काही वैशिष्ट्ये आहेत.

मेथी लागवडीचा कोणत्या हंगामात करावी?

मेथी हे थंड हवामानातील पीक असले तरी महाराष्ट्रातील खरीप आणि रब्बी हवामानात मेथीचे पीक घेतले जाते. मेथीची लागवड खरीप हंगामात जून-जुलै महिन्यात आणि रब्बी हंगामात सप्टेंबर-ऑक्टोबर महिन्यात करतात. भाजीचा सतत पुरवठा होण्यासाठी पेरणी टप्प्याटप्प्याने करतात. समशीतोष्ण हवामान आणि पाण्याचा नियमित पुरवठा असल्यास मेथीची लागवड वर्षभर करता येते. परंतु थंड हवामानात उत्पादन आणि पिकाचा दर्जा चांगला मिळतो.

मेथीचे बियाणे किती वापरावे?

नेहमीच्या मेथीचे हेक्टरी 25 ते 30 किलो बियाणे लागते; तर कसुरी मेथीचे बी बारीक असल्याने हेक्टरी 20 किलोच बियाणे लागते. मेथीचे पीक दुसऱ्या पिकांत आंतरपीक म्हणून घेतल्यास त्यानुसार बियाणे कमी लागते. बियाणे पेरताना एकसारखे आणि विरळ पडेल याची दक्षता घ्यावी.

मेथी लागवडीस कोणती पद्धत वापरावी?

मेथीची लागवड सपाट वाफ्यांमध्ये 20-25 सेंटिमीटर अंतरावर ओळीतून पेरून किंवा बी फोकून करतात. आंतरपीक म्हणून मेथीचे पीक घेताना मुख्य पिकामधील मोकळ्या जागेत मेथीचे बी 20-25 सेंटिमीटर अंतरावर ओळीत पेरावे.

मेथीच्या लागवडीसाठी 3 X 2 मीटर आकाराचे किंवा त्यापेक्षा अधिक लांबीचे सपाट वाफे तयार करून त्यात बी फोकून किंवा ओळीत पेरणी करतात. पेरणीनंतर लगेच हलके पाणी द्यावे. बी ओळीत पेरल्यास खुरपणी आणि तण काढणे सोपे होते. तसेच काढणी करणे सोपे जाते. नेहमीची मेथी पेरणीनंतर 3 – 4 दिवसांत उगवते तर कसुरी मेथीचा उगवण होण्यास 6 – 7 दिवस लागतात.

मेथी पिकास खत किती द्यावे?

मेथीच्या पानांची चांगली वाढ होण्यासाठी मेथीच्या पिकाला नत्रयुक्त खताची आवश्यकता असली तरी हे शेंगवर्गीय कुळातील पीक असल्यामुळे सुरुवातीला हेक्टरी 20 किलो नत्र आणि त्यानंतर 15 दिवसांनी खुरपणी करून हेक्टरी 20 किलो नत्र दिल्यास पिकाची वाढ जोमदार होते किंवा पेरणीनंतर 3 आठवड्यांनी 10 लीटर पाण्यात 150 ग्रॅम युरिया मिसळून फवारणी केल्यास मेथीचे उत्पादन आणि प्रत सुधारते. पिकाचा खोडवा घेतल्यासही वरीलप्रमाणे खतांचा वापर करावा.

मेथी पिकास पाणी किती द्यावे?

मेथीला नियमित पाणी देणे आवश्यक आहे. कोवळी आणि लुसलुशीत भाजी मिळविण्यासाठी 4 – 6 दिवसांच्या अंतराने पाण्याच्या पाळ्या द्याव्यात. पाण्याचा नियमित पुरवठा केल्यास अधिक उत्पादन मिळून खोडवेही जास्त घेता येतात. या पिकाच्या सुरुवातीच्या काळात तण काढून पीक स्वच्छ ठेवावे.

मेथी पिकावरील महत्त्वाच्या किडी, रोगांचे नियंत्रण कसे करावे?

मेथीवर मावा आणि पाने पोखरणारी अळी (लीफ मायनर) या किडींचा प्रादुर्भाव होतो. मावा कीड काळसर रंगाची असून पानांच्या खालच्या भागावर आणि शेंड्यांवर राहून मोठ्या प्रमाणात पानांमधील रस शोषून घेते. यामुळे रोपे निस्तेज होऊन मालाची प्रत खराब होते.

पाने पोखरणारी कीड पानांमधील रस शोषून घेत वेडीवाकडी पुढे जाते. त्यामुळे पानांवर पांढऱ्या रंगाच्या वेड्यावाकड्या ओळी दिसतात आणि मालाची प्रत खराब होते.

या किडीच्या नियंत्रणासाठी पीक लहान असतानाच 10 लीटर पाण्यात 10 मिलिलीटर मॅलॅथिऑन मिसळून दर 8-10 दिवसांच्या अंतराने पिकावर फवारावे. पीक काढणीच्या 8 दिवस आधी औषधे फवारू नयेत.

मेथीच्या पिकावर रोगाचा फारसा प्रादुर्भाव होत नाही. मात्र काही वेळा मर रोगाचा प्रादुर्भाव दिसून येतो. या रोगाच्या नियंत्रणासाठी पिकांची फेरपालट करावी. पाण्याचा चांगला निचरा होणारी जमीन निवडावी. बियांची दाट पेरणी करू नये. पिकाला नियमित पाणी द्यावे आणि शेतात स्वच्छता राखावी.

मेथीची काढणी कधी करावी?

बी पेरल्यापासून 30-35 दिवसांनी मेथीचे पीक काढणीला तयार होते. मेथीची काढणी करताना संपूर्ण रोपटे मुळांपासून उपटून काढतात किंवा जमिनीलगत खुडून घेतात. मेथीच्या पिकाचा खोडवा 2-3 वेळा घेता येतो. कसुरी मेथीचे जास्त खोडवे घेता येतात. प्रामुख्याने हिवाळ्यात खोडवा घेणे शक्य होते. काही वेळा 2-3 खुडे घेतल्यावर पीक बियांसाठी ठेवतात. मेथीची पाने तजेलदार असताना आणि फुले येण्यापूर्वी काढणी करावी.  काढणीच्या 2-3 दिवस आधी पाणी दिल्यास काढणी करणे सोपे जाते आणि पाने ताजी राहतात.

मेथीचे उत्पादन आणि विक्री कशी करावी?

मेथी काढणीनंतर मेथीच्या योग्य आकाराच्या जुड्या बांधून कापडात किंवा जाळीदार पिशव्यांमध्ये अथवा बांबूच्या टोपल्यांमध्ये जुड्या व्यवस्थित रचून बाजारात विक्रीसाठी पाठवाव्यात. मेथीच्या जुड्या तुडवल्या जाणार नाही याची काळजी घ्यावी. तसेच काढणी संध्याकाळी करावी म्हणजे ताजी भाजी बाजारपेठेत पाठवता येते. मुळांना जास्त माती असल्यास मुळे पाण्यात धुऊन झटकून घ्यावीत, म्हणजे भाजी सडत नाही. मेथीची काढणी आणि विक्री ह्यांमध्ये कमीत कमी कालावधी असावा.

मेथीचे उत्पादन किती मिळते?

मेथीचे उत्पादन काढणीच्या पद्धतीनुसार दर हेक्टरी सरासरी 7-8 टन इतके मिळते. कसुरी मेथीचे उत्पादन दर हेक्टरी सरासरी 9 ते 10 टन इतके मिळते.

मेथीचे बीजोत्पादन कसे करावे?

मेथीचे पीक बियाण्यासाठी ठेवल्यास साध्या मेथीचे हेक्टरी 10 ते 15 क्विटल तर कसुरी मेथीचे हेक्टरी 6 ते 7 क्विटल एवढे बियाणे मिळते. बीजोत्पादनासाठी पेरणी 30 सेंमी. अंतरावर करावी. बीजोत्पादनास आक्टोबरनोव्हेंबर महिन्यात पेरणी करावी. बीजोत्पादनास पायाभूत बियाणे तयार करण्यासाठी दोन वाणांतील विलगीकरण अंतर 50 मीटर इतके असावे तर प्रमाणित बियाण्यासाठी 10 मीटर अंतर ठेवावे. 3 ते 4 वेळा पाहणी करून भेसळयुक्त रोपे उपटून काढावी. पीक तयार होऊन शेंगा पक्व होतात त्या वेळी काढणी करावी.

मेथी उत्पादन तंत्रज्ञान हा लेख आपणास आवडला असल्यास जास्तीत जास्त शेतकरी बांधवापर्यंत शेअर करावा. नवीन पोस्टची चालू अप्डेट ई-मेल किंवा Push Notification द्वारे मिळविण्यासाठी krushi.world ला सब्सक्राईब करावे.